Araştırma / Research
Saffet Karayaman, İbrahim Hakan Karataş, Mevlüt Kara & Bahri Aydın
Özet: Bu araştırma Türkiye’de okul yöneticilerinin özel ve günlük yaşamlarını betimlemeyi amaçlamaktadır. Veriler, araştırmacılar tarafından geliştirilmiş bir anket aracılığıyla Türkiye genelinde 21 farklı şehirden 324 okul yöneticisinden toplanmıştır. Anket; ilk kısımda 5, ikinci kısım ise 32 olmak üzere toplam 37 sorudan oluşmaktadır. Çalışmanın birinci kısmı, katılımcıların coğrafi ve kurumsal dağılımlarını betimlerken ikinci kısım kişisel ve mesleki profil, aile ve özel hayat, günlük aktiviteler, sağlık, ekonomi ve beslenme durumlarını betimlemektedir. Ulaşılan bulgulara göre; okul yöneticilerinin, diğer çalışanlara göre ve meslekleri gereği iş yerinde daha fazla vakit geçirdikleri, bu nedenle de özel yaşamlarından fedakarlıkta bulundukları; gelirlerinin genel kabul görmüş standartların altında olduğu; işlerinden kaynaklı sorunlar nedeniyle düzenli beslenemedikleri bulunmuştur. Sigara kullanım oranının genel ortalamanın üzerinde olduğu ancak kronik rahatsızlık ve düzenli ilaç kullanma oranlarının ise genel ortalamaların altında olduğu bulunmuştur.
Anahtar Kelimler: Okul yöneticisi, müdür, müdür yardımcısı, özel hayat, aile hayatı, günlük yaşam, yaşam kalitesi.
Private and daily lives of school administrators
Abstract: This research aims to describe the private and daily lives of school administrators in Turkey. Data were collected from 324 school administrators from 21 different cities across Turkey through a questionnaire developed by the researchers. The questionnaire consists of 37 questions, 5 in the first part and 32 in the second part. While the first part of the study describes the geographical and institutional distribution of the participants, the second part describes the personal and occupational profile, family and private life, daily activities, health, economy and nutritional status. According to the findings; It has been found that school administrators spend more time at work than other employees and due to their profession, therefore they sacrifice from their private lives; Their income is below the generally accepted standards, and they cannot eat regularly due to work-related problems. It was found that the rate of smoking was above the general average, but the general rates of chronic illness and regular drug use were below the general average.
Keywords: School administrator, principal, assistant principal, private life, family life, daily life, quality of life.
Giriş
Okullar oldukça karmaşık yapılar olup toplumun istisnasız her birimiyle ilişki içerisindedirler. Bu durum, okulun paydaş çeşitliğini de arttırmaktadır. En yakın ve en uzak paydaşlar arasında odaktaki kişinin okul yöneticisi olduğu söylenebilir. Bu karmaşık yapı içerisinde bazen okul imgesi yöneticinin kişiliğinde şekil bulur. Okul yöneticisi okul içinde yaşanan sayısız olayın tamamının sorumluluğunu taşır. Bu sorumluluk, okul yöneticilerinin zihnini mesai dışında da aile ve özel yaşamında da meşgul etmektedir.
Okul yöneticilerinin özel hayatları, sağlık durumları, mali koşulları gibi bireysel iyi olma hallerinin çalışma hayatlarına ve iş performanslarına doğrudan etki ettiğine dair araştırmalar yapılmaktadır. OECD tarafından, dünyanın farklı ülkelerinde okullardaki çalışma koşulları ve öğrenme ortamlarının ne derece etkili olduğunu ölçmek amacıyla uygulanan Uluslararası Öğrenme ve Öğretme Anketi (The OECD Teaching and Learning International Survey – TALIS) ülkeler bazında okul yöneticisi profillerini de incelenmektedir. TALIS öğretmen ve yönetici anketleri olmak üzere iki veri kaynağına sahiptir. Ankette, öğretmenlerin ve yöneticilerin yaş, cinsiyet, tecrübe, eğitim düzeyi gibi demografik bilgileri ile birlikte hizmet içi eğitimlere katılım, iş doyumu, liderlik, öz-yeterlik, iş birliği gibi etkili okullar açısından önem arz eden faktörleri içermektedir. TALIS dışında, okul yöneticilerinin iyi olma halleri, çalışma hayatı ile özel hayat dengesini inceleyen çalışmalar, okul yöneticisinin günlük hayatının akışını inceleyen bazı araştırmalar da yapılmıştır. Okul yöneticilerinin iş yükü, artan sorumlulukları, onları her geçen gün daha fazla zorlayan bir baskıya dönüşmektedir. Bu araştırma, Türkiye’de okul yöneticilerinin günlük yaşam profillerini; özel yaşamları, ekonomik durumları, günlük yaşam aktiviteleri, sağlık durumları, beslenme düzenleri ve alışkanlıkları boyutlarında ele almayı ve ne düzeyde iyi olduklarını araştırmayı amaçlamaktadır.
Millî Eğitim Bakanlığı mevzuatında ‘’Okul Yöneticisi’’ başlığı altında bir tanımın olmadığı görülmektedir. Bununla birlikte, ‘’okulu yönetenleri’’ ifade eden hükümler genel yasalarda ve Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) mevzuatında yer almaktadır: 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu 88. Maddesinin son fıkrası (Resmî Gazete, 23 Temmuz 1965 Sayı:12056); ‘’Öğretmenlere; okul ve enstitü müdürlüğü, başyardımcılığı ve yardımcılığı görevleri, ikinci görev olarak yaptırılabilir’’ şeklinde düzenlenmiştir. Yine Milli Eğitim Temel Kanunu 50 maddesinde, okul müdür ve müdür yardımcılarıyla ilgili şöyle bir ibare geçmektedir (Resmi Gazete, 24 Haziran1973, Sayı:14574); ‘’Kendilerine ikinci görev olarak okul/kurum yöneticiliği verilenler ve yüz yüze eğitim yapılmayan eğitim kurumlarında görevli öğretmenler ile Bakanlık merkez teşkilatı ve il/ilçe milli eğitim müdürlüklerinde görevlendirilen (yöneticilik dahil) öğretmenler yıllık izinlerini 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 102’nci maddesi ve 103’üncü maddesinin birinci fıkrası hükümlerine göre kullanır. Okul müdürleriyle müdür yardımcıları tatil aylarında okul işlerini ayarlamak ve düzenlemek şartı ile, sıra ile izinlerini kullanırlar’’. Bunlarla birlikte MEB’e Bağlı Eğitim Kurumlarına Yönetici Seçme ve Görevlendirme Yönetmeliği (Resmî Gazete, 5 Şubat 2021, Sayı:31386) tanımlar kısmında;
‘’Müdür: Millî Eğitim Bakanlığına bağlı her derece ve türdeki örgün ve yaygın eğitim kurumlarında müdürlük görevini ikinci görev kapsamında yürütenleri,
Müdür başyardımcısı: Millî Eğitim Bakanlığına bağlı her derece ve türdeki örgün ve yaygın eğitim kurumlarında müdür başyardımcılığı görevini ikinci görev kapsamında yürütenleri,
Müdür yardımcısı: Millî Eğitim Bakanlığına bağlı her derece ve türdeki örgün ve yaygın eğitim kurumlarında müdür yardımcılığı görevini ikinci görev kapsamında yürütenleri, açıklamalarına yer verilmiştir.
Tüm bu mevzuat hükümleri ve mevcut uygulamalar ışığında okul yöneticisi tanımını şu şekilde yapmak mümkündür: Öğretmenler tarafından, ders okutmanın yanında ikinci görev kapsamında, okulu sevk ve idare faaliyetlerini yürüten müdür, müdür başyardımcısı ve müdür yardımcılarına okul yöneticisi denilmektedir. Bu çalışmada da okul yöneticisi kavramı içerisinde ‘’Okul Müdürü, Müdür Başyardımcısı ve Müdür Yardımcısı’’ birlikte ele alınmıştır.
Okul Yöneticilerinin Kişisel Profili
Okul yöneticisi profili kavramının kapsamı; yaş, cinsiyet, eğitim durumu, kıdemi yanında boy, kilo gibi fiziksel durumlarını içermektedir. Literatürde söz konusu değişkenlerin önemi kabul edilmekle birlikte, bu değişkenlerin dağılımı, oranlaması hakkında kapsamlı bir çalışmaya rastlanmamıştır. Liderlikte genel profilin, demografik ve fiziksel özelliklerin önemi bilimsel olarak kabul edilmiş bir durumdur (Koçel, 2013, s.578). Bazı mesleklere girişte yapılan mülakatlarda temel amaç; temsil kabiliyeti, dış görünüş gibi unsurlardır. Bu unsurlar kişinin genel profili ile ilgili bilgileri kapsamaktadır. Öte yandan bazı iş kollarında kadınlar daha verimli olurken bazı mesleklerde ise erkekler daha başarılı olabilmektedirler. Bazı meslek gruplarına giriş için alt veya üst yaş sınırlaması da bulunmaktadır: Örneğin ‘’Kamu Personeli A Sınıfı Kadrolarına’’ atanmada özel şartlar istenmekte (KPSS Kılavuzu, 2021, s.1) ve bu şartlardan biri de yaş (maksimum) sınırı şartıdır. Yine MEB Eğitim Müfettişleri alımında üst sınır olarak 35 yaş şartı konulmuştur (T.C. Resmî Gazete, 2022, 1 Mart, Sayı: 31765). Anayasa mahkemesi üyeliği için ise en az 45 yaş sınırı bulunmaktadır (Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Md. 46). Bu örnekler arttırılabilir. Üst yaş sınırının daha çok önemli kararların verilmesini gerektiren, sorumluluk taşıyan ve kariyer görevlerinde olduğu söylenebilir. Bunun yanı sıra; yönetim ve denetim görevi üstlenenler için fiziksel özelliklerin önemi de yok sayılamaz. Yapılan çalışmalarda ve ilgili yasal mevzuatta, okulun lideri konumundaki okul yöneticilerinin yaş, engellilik veya temsil yetisiyle ilişkili temel fiziksel profillerine yönelik bir kriter üzerinde durulmadığını da belirtmek gerekir.
Okul Yöneticilerinin Özel Yaşamı
Bireylerin iş ve aile yaşamlarına ilişkin rol ve görevleri hayatlarının en önemli iki parçasını oluşturmaktadır (Uzlu, 2018, s.11). Birbirini etkileyen bu roller ve bu rollerin gereği olan beklentiler arasında denge kurmaya çalışan fakat bu konuda zorluk yaşayan kişi, çoğu zaman iş-aile yaşam çatışması yaşayabilmektedir (Balaban & Özdemir, 2013). Okul yöneticisi olmanın pratikte aile ve özel yaşamdan ciddi taviz vermeyi, iş hayatını öncelemeyi gerektirdiği söylenebilir. Okul yöneticileri, artan iş yükü ve sorumlulukları gereği, mesai düzenlemesine bakılmaksızın gerek hafta sonları gerekse günün geç saatlerine kadar çalışmaya devam etmek durumundadırlar. Bunun yanında iş yüklerini eve de götürmektedirler (Demirtaş & Özer, 2014, s.1-24). Bu durum, okul yöneticilerinin iş ve aile yaşamları arasında dengesizlik oluşmasına ve bunun sonucunda fiziksel ve duygusal açıdan tükenmişlik yaşamalarına neden olmaktadır (Özer & Kış, 2015, s.105). İş ve aile rolleri arasında dengenin sağlanamaması performans azalışına ve iş tatmininde düşüşe neden olmakta; bu durum nedeniyle de kişinin örgütsel bağlılığı azalmaktadır. Bu durum aşırı seviyelere ulaştığında ise örgütten ayrılmalarla sonuçlanabilmektedir (Karatepe & Kılıç, 2007, s.28).
Okul Yöneticilerinin Ekonomik Durumları
Bireyin iş yaşamında verimli olmasında, temel ihtiyaçlarını karşılamasına ilişkin kaygılarının ve uğraşlarının önemi görmezden gelinemez. Bununla birlikte okul yöneticiliği; temel ihtiyaçlardan öte, sürekli yenilenmeyi, araştırmayı, incelemeyi, sosyal faaliyetlere azami katılımı ve toplumla iç içe olmayı gerektiren bir iştir. Bireyin ekonomik gücü, sosyal etkinliklere, kişisel ve mesleki gelişimlerini arttırıcı faaliyetlerde bulunmasında önemli bir değişkendir. Ekonomik gücü zayıf olan, temel ihtiyaçlarını karşılamada zorlanan okul yöneticisinin kişisel ve mesleki gelişimine, sosyal, kültürel etkinliklere, tatil ve seyahat gibi etkinliklere vakit ayırması mümkün olmayabilir. Bu durumun okul yöneticilerinin yaşam kalitelerine ve buna bağlı olarak kişisel gelişimlerine ve sosyal aktivitelerine yansımaları olacağı açıktır. Diğer taraftan, bir mesleğin gelir düzeyi, o mesleğin statüsü bakımından da önemli bir değişken olarak algılanmaktadır. TÜRK-İŞ araştırmasına göre (2021), 2021 Aralık ayında; dört kişilik bir ailenin sağlıklı, dengeli ve yeterli beslenebilmesi için gerekli aylık gıda harcaması (açlık sınırı) 4.013,26 TL olarak bulunmuştur. Gıda harcaması ile birlikte giyim, konut (kira, elektrik, su, yakıt), ulaşım, eğitim, sağlık ve benzeri ihtiyaçlar için yapılması zorunlu diğer aylık harcamalarının toplam tutarı ise (yoksulluk sınırı) 13.072,51 TL olarak tespit edilmiştir. Bekâr bir çalışanın ‘yaşama maliyeti’ ise aylık 4.926,94 TL olmuştur. 2021 Aralık ayı için bir okul müdürünün derece kademe gibi teferruat bilgilerine bakılmaksızın, ek ders ödemeleri dahil ortalama devletten aldığı ödeme miktarı 7.197 TL civarındadır (Web Maaş Hesap Prg.). Sözü edilen verilere bakıldığında okul yöneticilerinin/öğretmenlerin[1] kazançlarının yoksulluk sınırının da altında olduğu görülmektedir.
Okul Yöneticilerinin Günlük Yaşam Aktiviteleri
Sağlıklı ve iyi olma durumu, günlük yaşam aktivitelerine ayrılan süre ve bu aktivitelerinin niteliği ile de ilişkilidir. 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu’nun 99. Maddesinde, memurların mesai saatleri günlük 8 saat olacak şekilde, haftalık 40 saat olarak ifade edilmiş ve cumartesi ve pazar günleri de tatil günü olarak belirlenmiştir. Hayatımızın en temel ve vazgeçilemez dinlenme kısmı ise uyku süresidir. Türk Toraks Derneğinin (2019), verdiği bilgiye göre yetişkinler için normal uyku süresi ortalama 6-8 saattir. Günlük yaşamımızda aile hayatımız ve özel yaşamımıza ayırdığımız zaman, yaşam kalitemiz, ruh sağlığımız, huzur ve mutluluğumuz açısından son derece önem arz etmektedir. Gün içerisinde rutin aktivitelerimize ayırdığımız zamanın, uygun ve dengeli olması yaşam kalitemizi doğrudan etkiler.
Hayatımızın niteliğini belirleyen unsurların başında günlük ulaşım süresi ve trafikte geçirilen süre gelmektedir. Ev ve işyeri arası ulaşım konusu kimileri için tamamen önem arz etmeyen bir durum iken, bazılarının hayatlarındaki en önemli sorunlardan biri olabilmektedir. İşyeri ve ev arası mesafe ve işe ulaşım sorunu büyükşehirlerdeki trafik problemiyle sıra dışı bir sorun halini alabilmektedir. Bu durumda bireylerin ikametleri ile iş yerleri çok farklılık arz edebilmektedir. Bu durum okul yöneticilerinin performanslarını da etkileyen bir husustur. Çalışma süresinin uzunluğu, belirsizliği ya da değişkenliği gibi unsurlar okul yöneticilerinin kendilerine ayırdıkları özel zamanı ve uyku sürelerini etkileyebilmektedir. Buna bağlı olarak özel hayata ayrılan süre de etkilenmektedir.
Okul Yöneticilerinin Sağlık Durumları
Çalışanların sağlık durumları işteki performanslarını etkileyen bir husustur. Akademik alanda yapılan çalışmaların, normal şartlar altında, sağlıklı olarak kabul edilen bireyler üzerinde uygulandığı söylenebilir. Sağlık problemi, aslında birey yaşamında normal dışı bir durumdur ve araştırmaya katılan bireylerin normal şartlarda, sağlıklı birey oldukları hesaba katılır. Bu bakımdan, çalışanların detaylı sağlık durumlarının da hesaba katıldığı özel çalışmalar gerektirdiği söylenebilir. Okul yöneticilerinin sağlık durumları ile iş hayatları arasındaki ilişki konusunun disiplinler arası bir alan olması, bu konu üzerinde çalışma yapılmasını kısıtlayan ya da zorlaştıran bir durum olabilir.
Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı, Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü’nün (2011) raporuna göre; genel olarak toplumun %47,6 sının sağlık sorunu olduğu belirtilmektedir. Çalışanların kronik rahatsızlıkları günlük yaşam akışlarını ve çalışma yaşamlarını etkilemektedir. Buna bağlı olarak düzenli ilaç kullanımı, sigara kullanımı gibi durumlar günlük iş akışı içinde kesintilere, dikkat dağınıklıklarına, stres ve endişeye yol açabilir. Bu durumlar okul yöneticilerinin odaklanma, karar alma ve izleme konularında sorunlar yaşamalarına yol açabilmektedir.
Okul Yöneticilerinin Beslenme Alışkanlıkları
Beslenme; yaşamsal fonksiyonları sürdürebilme, büyüme, gelişme, üreme ve fiziksel aktiviteleri yapabilmenin yanında, sağlıklı kalabilme ve sağlığımızı koruyabilme; özetle hayatı devam ettirilebilme amacıyla dışarıdan besin alınarak tüketilmesi faaliyetidir (Güneş, 2003). Türkiye Diyetisyenler Derneğinin verdiği bilgilere göre (2021), kişilerin; yaşlarına, cinsiyetlerine, çalışmalarına ve özel durumlarına göre ihtiyaç duydukları enerjiyi ve çeşitli besin öğelerini yeteri kadar almaları gerekmektedir. Bunun sağlanabilmesi için; maliyetlerin yüksek olmaması, kişilerin alışkanlıklarıyla ters düşülmemesi, besinlerin değerlerinin yitirilmeden, sağlık açısından zararlı hale gelmeden hazırlanarak pişirilmesi, vücut açısından en verimli biçimde kullanılabilmesi amacıyla 3-5 öğün halinde ve dengeli bir şekilde tüketilmesi gerekmektedir. Besin öğelerinin vücut için gerekli olan miktarda alınmaması durumu yetersiz beslenmeye neden olmaktadır. Vücudun gereken enerjiyi sağlaması için; bütün besin öğelerinden gereksinim duyulduğu kadarının alması gerekmektedir (Vural, 2018, s.19).
Vücudun yeterli besin alamaması stres hormonlarının düzeyini yükseltmekte ve kanda ihtiyaç duyulan glikozun devamlılığını sağlama refleksiyle bir alarm durumu yaşanmaktadır. Açlık, organizmadaki birçok sistemi etkileyerek sistemlerde kalıcı izler bırakabilen bir olgudur. Açlık nedeniyle harekete geçen hormonlar karaciğerdeki glikojenden başlayarak yağ dokusunu ve sonrasında kas dokusunu tahrip eder. Bu durumda açlık, biyolojik/hormonal bir şiddet durumu olarak ifade edilebilir (Özenoğlu & Ünal, 2015, s.120). Saldırgan, şiddete meyilli ve kendine/ başkasına zarar verici davranışlar gösteren bireylerde, vücutta birtakım besinlerin eksikliğinin olduğu yapılan araştırmalarla ortaya konulmuştur (Özenoğlu, 2018, s. 362).
Okul yöneticileri toplum hayatında önemli bir yere sahip kişilerdir. Onların aile ve günlük yaşamlarını genel olarak ele almanın, incelemenin yararlı ve gerekli olduğu değerlendirilmektedir (Gümüş ve Bellibaş, 2015, s.165). Okul yöneticilerinin psikolojik, fiziksel ve sosyal alanlar gibi farklı boyutlarda yaşam kalitelerinin araştırılmasının önemli bir ihtiyaç olduğu ancak mevcut literatürde okul yöneticilerinin yaşam kalitelerini inceleyen bir çalışmanın bulunmadığı belirtilmiştir (Ekinci vd., 2017). Öncü Okul Yöneticileri Derneğinin yayınladığı raporlarda (2018, 2019) okul yöneticilerinin günlük yaşamlarına ilişkin veriler sunmaktadır. MEB tarafından her yıl yayımlanan istatistiksel raporlarda da birtakım veriler bulunmakta ancak okul yöneticilerine yönelik ayrı bir kategoriye yer verilmemekte, sistem ve yasalar onları öğretmen olarak tanımladığı için öğretmen grubunun içinde yer almaktadırlar. Dolayısıyla okul yöneticilerinin günlük yaşamlarına ilişkin sağlıklı verilere ulaşmanın oldukça güç olduğu söylenebilir.
Önem ve Amaç
Bu çalışma ile okul yöneticilerinin özel ve günlük yaşamlarının betimlenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla okul yöneticilerinin kişisel ve mesleki profilleri ile özel ve aile yaşantıları, ekonomik ve sağlık durumları, günlük aktiviteleri ve beslenme durumlarının incelenmesi ve genel bir verinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Okul yöneticileri, okullarda en çok izlenen ve tüm paydaşların odağında yer alan kilit bir pozisyondadırlar. Bu nedenle onların tutumları, kültür ve inançları (Ekinci, vd., 2013; Lambert vd., 1995, s.32; Praisner, 2003) ile günlük yaşamları, alışkanlıkları ve hatta sağlık durumlarının diğer paydaşları etkilediği söylenebilir. Okul başarısının yapısal değişkenlerin yanında, birtakım kişisel sebeplere de bağlı olabileceği (Aydoğdu, 2013; Bektaş, 2013) belirtilmektedir. Okul çalışanlarının ruhsal ve bedensel iyilik durumu (well-being) üzerine yapılan bu tür araştırmalar (Ekinci vd., 2017, s.412) okul yöneticilerinin içinde bulunduğu koşulların anlaşılması, bu doğrultuda okul yöneticiliğini tercih edenlerin mesleki yıpranmalarının önüne geçecek politikaların geliştirilmesi ve böylece meslekte kalıcılıklarının artırılması bakımından önem taşımaktadır.
Bu çalışmaya benzer olarak OECD ülkeleri üzerinde yürütülen TALIS çalışmalarının verileri, her ülkeden o ülkenin genelini temsil edecek şekilde gelişigüzel seçilen 200 okulu/okul yöneticisini kapsamaktadır. Ülkemizden 2017 TALIS uygulamasına ülke genelinde ilkokul, ortaokul ve lise olmak üzere 815 okul müdüründen veri toplanmıştır (TEDMEM, 2019). Yine 2013 TALIS’e katılım için ABD adına 122 okul seçilmiş ancak bu okullardan sadece 101’inden veri toplanmıştır. Kanada’daki örneklem ise 175 okul yöneticisinden oluşmaktadır (Gümüş & Bellibaş, 2015, s.258-179). Bu çalışmada Türkiye genelinde 21 farklı şehirden 324 okul müdürü ve müdür yardımcısından veri toplanmıştır. Yukarıda sayılan çalışmalar ile kıyaslandığında, eldeki bu çalışmanın iyi bir sayıya ulaşıldığı görülmektedir.
Bu araştırmada, okul yöneticilerinin özel ve günlük yaşamlarının incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla aşağıdaki araştırma sorularına cevap aranmaktadır:
- Okul yöneticilerinin kişisel (cinsiyet, yaş, boy, kilo) ve mesleki (eğitim durumu, yöneticilik eğitimi durumu, yabancı dil bilme durumu, kıdem, yöneticilik kıdemi ve branş) bakımdan genel profili nasıldır?
- Okul yöneticilerinin özel (ev, araç sahibi olma ve ikamet türü) ve aile (medeni durum, çocuk sahibi olma, eş çalışma durumu) yaşamları nasıldır?
- Okul yöneticilerinin ekonomik (gelir ve borç) durumları nasıldır?
- Okul yöneticilerinin günlük yaşam aktiviteleri (ulaşım, çalışma, uyku, özel hayat) nasıldır?
- Okul yöneticilerinin sağlık durumları (ilaç, kronik hastalık, sigara kullanma) nasıldır?
- Okul yöneticilerinin beslenme düzenleri ve alışkanlıkları (kahvaltı, öğle ve akşam yemeği) nasıldır?
Bu araştırmada; okul yöneticilerinin günlük yaşamlarına dair belirtilen değişkenlere ilişkin durumlarının kendi beyanları ile belirlenmesi hedeflenmiştir.
Yöntem
Bu araştırma; okul yöneticilerinin özel ve günlük yaşam durumunu betimlemek amacıyla hazırlanmıştır. Türkiye’de okul yöneticilerinin durumunu okul yöneticilerinin perspektifinden ele almayı amaçlayan betimsel bir araştırmadır. Betimsel araştırmalar genellikle evren içinden seçilen bir örnek veya örneklem kullanılarak bu evren içindeki üyeler ile ilgili genel bir kanaate varmak amacıyla kullanılır (Karasar, 2003, s.79). Tarama yönteminin kullanıldığı araştırmalarda herhangi bir müdahale olmamakla beraber, hakkında bilgi toplanmak istenen kişiler ve olaylar doğal seyri içinde değerlendirilir. Bu araştırmada veriler, araştırmacılar tarafından geliştirilmiş bir anket aracılığıyla, 2019 yılında, Türkiye genelinde 21 farklı şehirden 324 okul yöneticisinden (okul müdürü ve müdür yardımcısı) bilgisayar ortamında oluşturulan form üzerinden toplanmıştır. Basit ve tesadüfü örneklem yöntemiyle Öncü Okul Yöneticileri Derneği’nin üye havuzu üzerinden yararlanılmış ve interaktif medya kanallarından ülke geneline duyurularak gönüllü katılım imkânı sunulmuştur. Basit tesadüfi örnekleme yönteminde, evreni oluşturan her bireyin çalışmaya katılma şansı aynıdır. Dolayısıyla her bireye verilen istatistiksel değer eşittir (Arıkan, 2004, s.141). Bu örnekleme yönteminin kullanılabilmesi için evreni oluşturan birimlerin benzeşik olması gerekir (İslamoğlu, 2003, s.147). Mevcut çalışmada evrende yer alan tüm okulların görev tanımları, temel standartları, yönetici seçim süreçleri aynı olduğundan, basit tesadüfi örneklem yönteminin en uygun yöntem olduğu söylenebilir. Anket ilk kısım 5, ikinci kısım ise 32 soru olmak üzere toplamda 37 sorudan oluşmaktadır. Çalışmanın “Demografik Bilgiler” başlıklı birinci kısmında görev yeri, görev, kurum düzeyi, kurum mülkiyeti, kurum türü olmak üzere beş demografik değişken sorulmuştur. İkinci kısım ise katılımcıların genel profili, özel-ailevi, ekonomik, sağlık, mülkiyet ve beslenme durumlarına ilişkin 6 alt başlık ve 32 sorudan oluşmaktadır.
Elde edilen kişisel, mesleki, ailevi ve günlük yaşama ilişkin veri setlerinden oluşan değişken grubu başkaca bir değişkenle ilişkilendirilmemiş, farklı değişkenlerle olan ilişkisine, etkileyip etkilememesine ya da yordama durumuna bakılmamıştır. Elde edilen veriler temel istatistiksel yöntemlerle (frekans ve yüzde) değerlendirilip yorumlanmış, özel bir istatistik programı kullanılmasına gerek duyulmamıştır. Bu çalışma ile okul yöneticilerinin kişisel, mesleki, ailevi, ekonomik ve sağlık durumlarının oldukça detaylı olarak incelenmesi ve genel bir veri ortaya konulması amaçlanmıştır.
Evren ve Örneklem
Türkiye’de okul yöneticilerinin (okul müdürü ve müdür yardımcıları) özel ve günlük yaşamlarını betimlemeyi amaçlayan bu araştırmanın evrenini Türkiye’deki okul yöneticileri oluşturmaktadır.
Türkiye’de okul yöneticilerinin demografik özelliklerine ilişkin bütüncül gerçek bilgi resmi kaynaklarda yer almaktadır. MEB bu bilgilerden bazılarını çeşitli rapor, sunum ve belgeler yoluyla kamuoyu ile paylaşmaktadır. Ancak düzenli, sistematik ve bütüncül bir veri sunumu yapılmamaktadır (Karataş vd., 2019). Bu durum okul yöneticilerinin durumuna ilişkin gerçekçi değerlendirmeler yapmayı zorlaştırmaktadır.
Türkiye’de 2019-2020 öğretim yılında 80.150 resmi ve özel okulda 150 bini aşkın[2] okul yöneticisi görev yapmaktadır (MEB İstatistikleri, 2020). Okul yöneticilerinin cinsiyete, eğitim durumuna, yaş ve kıdemlerine göre dağılımına ilişkin resmi bir veri yayınlanmamaktadır. Araştırmacılar tarafından MEB’den bu veriler talep edilmiş ancak elde edilememiştir. Bu araştırmanın katılımcıları, Türkiye’nin her bölgesinden ve 21 farklı şehirden katılan 324 okul yöneticisi ve yönetici yardımcısından oluşmaktadır. Araştırmaya tüm coğrafi bölgelerinden katılımın olması çalışmanın geçerliliğini ve genellenebilirliğini arttıran önemli bir unsur olarak değerlendirilmektedir. Öte yandan Türkiye’deki okul yöneticilerinin maaş hesaplama değişkenlerinin standart olması, genel bütçeden ödenmesi nedeniyle tüm ülke genelinde aynıdır. Bu durum kazanç konusunda genellenebilirliği arttırmaktadır.
Bu araştırmada okul yöneticilerinin demografik durumları iki başlık altında toplanmıştır. Bu başlıklardan ilki okul yöneticilerinin kişisel özelliklerine ilişkin bilgilerdir. Bu kapsamda okul yöneticilerinin yaşadığı şehir, cinsiyet, yaş, boy, kilo, eğitim durumu, yabancı dil bilme durumu bilgileri yer almaktadır. İkinci grup veri ise okul yöneticilerinin mesleki durumlarına ilişkin demografik özelliklerini kapsamaktadır. Bu kapsamda, branş, görev, mesleki kıdem, yöneticilik kıdemi, kurumun düzeyi ve türü ile okul yöneticiliği eğitimi alma durumlarına ilişkin bilgiler yer almaktadır.
Katılımcıların ülkeye dağılımları, görevleri, cinsiyetleri, çalıştıkları kurum düzeyleri, kurumlarının mülkiyetleri, kurum türleri ve eğitim durumları Tablo 1’de verilmiştir. Araştırmaya katılanların %29,7’si İstanbul’da görev yapmaktadır. Okul türleri bakımından katılımcıların çalıştıkları okulların mülkiyetlerine bakıldığında, %93,2’si devlet okulu iken %6,8’i özel okuldur. Katılımcıların kurum türleri açısından tüm kurum türlerini kapsayıcı şekilde dağılım gösterdikleri, yoğun olarak meslek lisesi, ilkokul ve ortaokul olarak dağılım gösterdikleri görülmektedir. Tüm okul türlerinden katılımcı bulunmaktadır.
Bulgular
Bu araştırmada; Türkiye’deki okul yöneticilerinin özel ve günlük yaşamlarına dair elde edilen veriler altı grupta toplanmış ve analiz edilmiştir. İlk grupta okul yöneticilerinin kişisel ve mesleki profillerine ilişkin verilere yer verilmiştir. Sonra sırasıyla ev/aile yaşamları, gelir ve borç durumları, sağlık durumları, günlük yaşamları ve beslenme durumlarına ilişkin bulgu ve yorumlardan oluşmaktadır.
Okul Yöneticilerinin Kişisel ve Mesleki Profillerine İlişkin Bulgular Okul yöneticilerinin kişisel ve mesleki profillerine ilişkin buğular aşağıda sunulmuştur. Kişisel profile ilişkin veriler cinsiyet, yaş, boy, kilo, yabancı/ikinci dil ve eğitim durumuna ilişkin verilerden oluşmaktadır.
Araştırmaya katılan okul yöneticilerinin %40,7’sinin 41-50 yaş grubunda olduğu, boylarının 161 ile 180 aralığında yoğunlaştığı görülmektedir. %36,5’inin 61 ile 80 kg aralığında yoğunlaştığı görülmekle birlikte, fazla kilolu katılımcıların da olduğu görülmektedir. Katılımcıların %74’ü erkek olup %63,9’u lisans, %36’sı yüksek lisans mezunudur. Yabancı dil bilme konusunda ise; okul yöneticilerinin %15,4’i yabancı dil bildiğini belirtmiş, bu dillerin sırası ile İngilizce, Arapça, Almanca ve Fransızca olduğu görülmektedir.
Okul yöneticilerinin mesleki profillerine ilişkin bulgular cinsiyet, yaş, boy, kilo, eslekteki kıdem, yöneticilik süresi, branş ve yöneticilik eğitimi alma durumuna ilişkin verilerden oluşmaktadır.
Araştırmaya katılan okul yöneticilerinin %23’ü meslek dersleri grubu, %18’ü sınıf öğretmenidir; %49’u lise, %34’ü meslek lisesinde görev yapmaktadır. Katılımcıların %93’ü resmi okullarda yöneticidir; %47’si 21 ve üzeri yıl çalışmaktadır, %38’i 0-5 yıl, %24’ü 6-10 yıl yöneticilik görevini yürütmektedir, %55’i yöneticilikle ilgili eğitim almamıştır.
Okul Yöneticilerinin Ev ve Aile Yaşamlarına İlişkin Bulgular
Okul yöneticilerinin ev ve aile yaşamları başlığı altında; katılımcıların medeni durum, çocuk sayısı, eşlerinin çalışma durumu, ev ve araç sahibi olma durumu ve ikamet türüne ilişkin veriler toplanmıştır.
Araştırmaya katılan okul yöneticilerinin %84’ü evli, %38’i iki çocuk sahibi, %44’ünün eşi tam zamanlı çalışmaktadır. Katılımcıların %77,5’i araç sahibidir. Yine katılımcıların %67’sinin ev sahibi oldukları görülmektedir. Araştırmaya katılan okul yöneticilerinin %27,5’i ise kiracı durumundadır.
Okul Yöneticilerinin Ekonomik Durumlarına İlişkin Bulgular
Okul yöneticilerinin ekonomik durumlarına ilişkin bulgular altında gelir ve borç bilgilerine ilişkin verilere yer verilmiştir.
Katılımcıların %52’sinin kredi kartı borcu, %29’nun da 5000 TL ve üstü borcu vardır. Katılımcıların %67’sinin kendine ait evi vardır. Okul yöneticilerinin %57’si kendi evinde oturduğunu belirtmiştir, %78’inin kendine ait aracı vardır. Katılımcıların %52’sinin 5000-7500 TL arasında geliri vardır. Bununla birlikte %85’inin ek geliri yoktur. Okul yöneticilerinden %29’u, gelecek beş yıl için ödemek zorunda olduğu 50001 TL üzeri borcunun olduğunu belirtmiştir.
Okul Yöneticilerinin Günlük Yaşam Aktivitelerine İlişkin Bulgular
Okul yöneticilerinin iş yerlerine nasıl ulaştıklarına, iş yerlerine ulaşım sürelerine, günlük uyku sürelerine ve özel hayatlarına ayırdıkları vakit sürelerine ilişkin verilere ait bilgiler toplanmış ve aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Burada okul yöneticilerinin zamanı kullanmalarına ilişkin veriler elde edilmesi amaçlanmıştır.
Katılımcıların, %66’sı iş yerine kendi aracıyla ulaşım sağlamakta, %58’i günde 9-10 saat çalışmaktadır. %47’si günde 7 saat uyumakta, %47’si günde ortalama 1-2 saat özel hayatına zaman ayırmaktadır.
Okul Yöneticilerinin Sağlık Durumlarına İlişkin Bulgular
Okul yöneticilerinin sağlık durumlarına ilişkin bulgular aşağıda sunulmuştur. Sağlık durumlarına ilişkin bulgular zorunlu ilaç kullanımı, kronik hastalık ve sigara kullanım durumuna ilişkin verilerden oluşmaktadır.
Katılımcıların %77’i düzenli ilaç kullanmamaktadır. %79’inin kronik sağlık sorunu yoktur. %48’i hiç sigara kullanmamış, %22’si daha önce kullanmış ancak bırakmıştır.
Okul Yöneticilerinin Beslenme Düzenlerine İlişkin Bulgular Okul yöneticilerinin beslenme durumlarına ilişkin bulgular; kahvaltı, öğle ve akşam yemeği düzenlerinin olup olmadığına ilişkin verilerden oluşmaktadır.
Katılımcıların %43’ü haftada 5-7 kez kahvaltı yapmakta, %33’ü haftada 5-7 kez öğle yemeği, %83’ü haftada 5-7’si kez akşam yemeği yemektedir. Düzenli kahvaltı yapmayanların oranı %10 dur.
Sonuç ve Tartışma
Okul yöneticilerinden mükemmel okul yöneticiliği ve liderliği beklenmekte ancak bu beklentileri yerine getirebilmelerine imkân verecek olan yaşam kalitesi düzeyleri ne yazık ki görmezden gelinmektedir (Ekinci vd., 2013, s.411). Özel hayatlarında etkili olan ve mesleki deneyimlerine yansıyan birtakım etmenler, zaten doğası gereği zor olan (Louis, 1998) okul yöneticiliği işini daha da zorlaştırmakta, okul yöneticilerinden bekleneni yerine getirememelerine sebep olabilmektedir. Bu durum göz önünde bulundurulduğunda okul yöneticilerinin psikolojik, fiziksel, sosyal ve çevresel alanlar gibi farklı boyutlarda yaşam kalitelerinin araştırılmasının önemli bir ihtiyaç olduğu daha iyi anlaşılmaktadır (Ekinci vd., 2013, s.412). Bu araştırma ile okul yöneticilerinin genel profilleri, ev/aile hayatları, ekonomik durumları, gündelik aktiviteleri ile beslenme, sağlık durumlarına ilişkin bulgular aşağıda tartışılmış ve yorumlanmıştır.
Kişisel ve Mesleki Profil
Katılımcıların yarısı lise yöneticilerinden oluşmaktadır. Bunun devamında araştırmaya katılanların önemli bir kısmını sınıf öğretmenliği branşı oluşturmaktadır. Çalışmaya az da olsa özel okul yöneticileri de katılmış olup %93’ü resmi okullarda yöneticidir. Katılımcıların yarıya yakını 21 ve üzeri yıl çalışmaktadır. Katılımcıların yarısından fazlasının yöneticilik görevini üstlenmeden önce bunun için bir hazırlık eğitimi, hizmet içi eğitim ya da eğitim yönetimi alanında yüksek lisans eğitimi almamıştır.
Okul yöneticilerinin genel profilleri başlığı altında coğrafi dağılımları, görevleri, cinsiyetleri çalıştıkları kurum düzeyleri, kurumlarının resmi/özel olma durumu, kurumlarının türü ve eğitim durumları incelenmiştir. Okul yöneticilerinin eğitim durumları önemli bir değişken olarak ele alınmalıdır. Katılımcıların lisansüstü eğitim alanların sayısının, lisans mezunlarına göre düşük sayıda olduğu görülmektedir. Okul yöneticilerinin lisansüstü düzeyde eğitim almaları önemsenmesi gereken bir husustur (Karataş ve Karayaman, 2020). 2018 TALIS raporuna göre OECD okul müdürleri yaş ortalaması 52.2 iken Türkiye okul müdürleri yaş ortalaması 43,1 olarak bulunmuştur. Bu çalışmada, Türkiye okul yöneticileri yaş ortalamasının 41-50 yaş arasını kapsadığı görülmüştür. Bu bakımdan elde edilen sonucun TALİS (2018) verileri ile örtüştüğü görülmektedir. Bu yaş aralığının verimli ve sağlıklı bir yaşam düzeyini ifade ettiği ve bu bakımdan olumlu bir sonuç olarak yorumlanabileceği düşünülebilir. Yine okul yöneticilerinin yabancı dil bilme oranının oldukça düşük olduğu görülmektedir (%15). Bilinen yabancı diller sırası ile İngilizce, Arapça, Almanca ve Fransızca olarak sıralanmıştır. Okul yöneticiliğinin bir meslek grubu olarak tanımlanıp, profesyonelleştirilip, seçim ve atanmasında eğitim; deneyim, beceri ve yabancı dil gibi önemli kriterlerin getirilmesi kaliteyi arttırabilir.
Ev/Aile Hayatı
Okul yöneticilerinin medeni durum, çocuk bilgisi ve eşinin çalışma durumuna ilişkin veriler toplanmıştır. Buna göre; katılımcıların büyük bir kısmının evli oldukları, önemli bir kısmının iki çocuk sahibi olduğu görülmüştür. Katılımcıların yaklaşık olarak yarısının eşleri de tam zamanlı çalışmaktadırlar.
Her geçen gün toplumsal hayattaki değişimler, iş yaşamındaki bireylere ilişkin demografik özelliklerin de değişmesine neden olmuştur. Kadınların çalışma hayatında daha fazla yer almaları, boşanmış çalışan sayısının artması veya eşlerin her ikisinin de çalışıyor olması iş ve aile yaşamının niteliğini de önemli ölçüde değiştirmiştir (Adams & Jex, 1999, s.72-77). Modern dünyanın getirdiği maddi kaygılar, kadının geleneksel rollerinin değişmesi gibi nedenlerle kadınların iş yaşamında daha fazla yer almaya başladığı görülmektedir. Her iki eşin de iş hayatında aktif çalışan olmasının aile yaşamı ve çocuklara vakit ayırma gibi alanlarda dezavantaj oluşturduğu söylenebilir. Öte yandan günümüz dünyasında daha da önemli hale gelen ekonomik kaygılar, okul yöneticileri için görmezden gelinemez. Okul yöneticilerinin, diğer çalışanlara göre ve meslekleri gereği iş yerinde daha fazla vakit geçirdikleri, aynı zamanda eşlerinin de çalışıyor olması birlikte değerlendirildiğinde onların ev/aile hayatlarına yeterince zaman ayıramayacakları söylenebilir.
Ekonomik Durum
Okul yöneticilerinin aylık gelirleri öğretmenlerle aynıdır. Okul yöneticiliği öğretmene verilen ek görev kapsamında olduğundan, profesyonel bir meslek grubu olarak görülmemekte ve özlük hakları da öğretmen özlük hakkı şeklinde yürütülmektedir. Bu durum ekonomik olarak da sorunlu bir durumdur. Bu nedenle okul yöneticisi geliri kavramı boşta durduğundan, buna karşılık gelen öğretmen geliri kavramının kullanılması zorunlu olmaktadır. Öğretmenlerin gelirleri, Türkiye’deki diğer meslek gruplarına bakıldığında orta gelir grubundadır.
Katılımcıların önemli bir kısmının aracının olduğu ancak aracı olmayanların da (%22) yoğun olduğu görülmektedir. Borcu olmayan okul yöneticilerinin çok az oranda olduğu (%5), tamamına yakınının borcu olduğu görülmektedir. Okul müdürlerinin yarısından fazlasının (%52) kredi kartı borcunun olması önemli bulunmuştur. Aynı şekilde diğer borç, ev sahipliği ve gelir durumlarına bakıldığında okul yöneticilerinin ekonomik anlamda zor durumda oldukları görülmektedir. Yine borçluluk durumlarının 5 yıl ve üzerini de aştığı katılımcıların olduğu bulunmuştur. Okul yöneticilerinin ek gelire ihtiyaç duydukları söylenebilir. Katılımcıların az bir kısmının ek gelire sahip olduğu da bulgular arasındadır. Yeterli gelirin olmayışı, onların kendilerini geliştirme, hobi edinme, sosyal faaliyetlere katılım gibi temel entelektüel faaliyetlere katılımı da olumsuz etkilediği ortadadır. OECD ülkeleri üzerinde rutin olarak uygulanan TALIS araştırma sonuçlarına göre, Türkiye’deki okul yöneticisi maaşlarının OECD ülkeleri okul yöneticileri maaş ortalamasının yarısından daha az olduğu görülmektedir (Karataş, Aydın & Kara, 2020). Bireylerin ekonomik durumları ile onların yaşam kaliteleri arasında paralel bir ilişkinin varlığı araştırmacıların uzlaştıkları bir konudur (Aydoğan, 2013, s.332). Yine çalışanın hak ettiği düzeyde bir ücret almaması onun işe bağlılığını ve verimini azaltacaktır (Gürbüz & Togran, 2003, s.119-130). Okul yöneticilerinin ekonomik durumlarının dolayısıyla yaşam kalitelerinin arttırılması, mesleki motivasyon ve performanslarının artmasında etkili olabilir.
Gündelik Aktiviteler
Katılımcıların, büyük bir çoğunluğu iş yerine kendi aracıyla ulaşım sağlamaktadırlar. Araştırma verilerine göre okul yöneticilerinin yarısından fazlasının günde 9-10 saat çalıştıkları tespit edilmiştir. Okul yöneticilerinin klasik memur mesai saatlerinden daha fazla süre çalıştıkları görülmektedir. Öğretmenler 6 ders saati süresince okulda bulunmaktadırlar. Ders saatleri bittiğinde okuldan ayrılmaktadırlar. Okulda bulunma ve çalışma süreleri bakımından okul yöneticileri ile öğretmenler kıyaslandığında arada ciddi bir farkın oluştuğu görülmektedir. Bu durum, özel hayata zaman ayırma boyutuna da yansımaktadır. Araştırma verilerine göre okul yöneticilerinin önemli bir kısmının günde ortalama 1-2 saat veya daha az özel hayatına zaman ayırabildikleri bulunmuştur. Standart olarak kabul edilen ve devlet memurları kanununda da yerini alan haftalık çalışma süresi 40 saat olarak yerleşmiştir. Elde edilen verilere bakıldığında; okul yöneticilerinin günlük sekiz saat olan standart çalışma süresini aştıkları, zamanlarının büyük bir kısmını işyerinde geçirdikleri, bu nedenle de özel yaşamlarından fedakarlıkta bulundukları söylenebilir. Okul yöneticilerinin günlük vakitlerinin çoğunu iş hayatına ayırmak zorunda oldukları gerçeği literatürle örtüşen (Balıkçı ve Aypay, 2018, s.807; Karataş vd., 2019) bir bulgu olmuştur.
Beslenme
Katılımcıların yarısının düzenli kahvaltı yapamadıkları bulunmuştur. Okul yöneticilerinin okulun sorumluluğunu taşımaları nedeniyle erken saatlerde işe koyulmaları, özellikle giriş ve ders başlama süreçlerinde, çıkışlarda yoğun olarak alanda bulunmak zorunda olduklarından kahvaltı yapamadıkları düşünülmektedir. Kahvaltı saatleri, okul yöneticilerinin aktif iş alanında oldukları saate denk gelmektedir. Öğle ve akşam yemeği düzenlerinin de istikrarsızlık gösterdiği bulunmuştur. Okullar her an olağan dışı vakaların görüldüğü alanlardır (Karayaman, 2021, s.246-249). Katılımcılarının yarısından fazlasının haftada düzenli kahvaltı yapamadıkları görülmektedir. Öğle yemeğinde ise durum daha da kötü görülmektedir. Öğle yemeğinin ara öğün olarak da kabul edilebildiği gerçeğinden hareketle bu durumun çok üzerinde durulmasına gerek olmayabilir. Dolayısıyla okul yöneticilerinin düzenli bir beslenme alışkanlığına sahip olmadıkları ya da işlerinden kaynaklı birtakım sorunlar ve engellemeler nedeniyle düzenli beslenemedikleri söylenebilir. Okul yöneticilerinin beslenme alışkanlıkları üzerine Türkiye ölçeğinde bir çalışmaya rastlanmamıştır. Ancak yakın çalışan grubu olarak fen bilgisi öğretmenlerinin beslenme alışkanlıkları üzerine yapılan çalışmada (Görgülü & Aslan, 2020, s.408) öğretmenlerin sağlıklı beslenmeye karşı bilinç düzeylerinin yüksek olmasına rağmen uygulamadaki alışkanlıklarında sorunlar olduğu görülmüştür (Sezek vd., 2008, s.129).
Sağlık
Okul yöneticilerinin sağlık durumları başlığı altında herhangi bir sağlık sorunu olup olmadıkları, kronik bir rahatsızlıklarının olup olmadığı, sigara kullanıp kullanmadıkları araştırılmıştır. Katılımcıların büyük bir kısmı düzenli ilaç kullanmamaktadır. Yine tamamına yakınının kronik sağlık sorunu yoktur. Araştırmaya katılan okul yöneticilerinin üçte birinin (%29,9) sigara kullanma alışkanlıklarının olduğu bulunmuştur. Elde edilen bulgular, öğretmenler üzerinde yapılan başka bir çalışma ile (Görgülü ve Aslan, 2020, s.407) örtüşmektedir. Ülkelerin resmi tütün ürünü kullanım sıklığı, Küresel Yetişkin Tütün Araştırması (GATS) ile ölçülmektedir. Ülkemizde bu ölçümler DSÖ, CDC, TÜİK ve Bakanlığımız iş birliğinde 4 yıllık periyodlarla tekrarlanmaktadır. Sağlık Bakanlığının yayınladığı bir rapora göre (Sağlık Bakanlığı Raporu, 2018, s.20) Türkiye’de 15 yaş üstü bireyler tütün kullanım oranı, 2016 yılı için %30,6 oranında gösterilmektedir. Dünya sağlık örgütünün yayınladığı 2018 yılı tütün/sigara kullanım oranına bakıldığında; Türkiye’de 15 yaş üstü sigara kullanım oranının %27,6 olduğu, dünya genelinde bu oranın %21,9 olduğu belirtilmektedir (Dünya Sağlık Örgütü/WHO, 2018). Dünya ve ülke genelindeki sigara kullanım oranlarına bakıldığında, okul yöneticilerindeki sigara kullanım oranının güncel dünya ve Türkiye ortalamasının az da olsa üzerinde olduğu görülmektedir. Örnek teşkil eden bir meslek olması bakımından bu oranın arzu edilmeyen bir durum olduğu söylenebilir. Tespitin Kronik rahatsızlık ve düzenli ilaç kullanımı oranlarının da düşük olduğu, bunun da sağlık açısından olumlu bir sonuç olduğu söylenebilir. Sonuç olarak okul yöneticilerinin yaşam kalitelerinin iyi olmasının, okullara da olumlu yönden katkılar sunmaktadır (Ekinci vd., 2017). Toplumda ve özellikle okullarda tüm paydaşlar tarafından izlenen bireyler olan okul yöneticilerinin topluma ve okul paydaşlarına örnek olmaları beklenmektedir. Bu açıdan da tütün kullanımı konusunda daha belirgin bir duyarlılık beklenmelidir. İşyerlerinde, okullarda ve kapalı mekanlarda tütün yasağı olmasına rağmen okul yöneticilerinin %30’luk bir kısmının sigara alışkanlığının olması azımsanmayacak bir durumdur. Okul ortamlarında sigara kullanımının en düşük oranı bile sorun olarak görülebilir. Okul yöneticisinin kurumdaki tütün kullanımı yasağını denetleyici rolünde olması da göz önünde bulundurulduğunda, belki de okul yöneticiliği için tütün kullanımı konusunda radikal düzenlemeler de getirilebilir.
Okul yöneticilerinin lisansüstü eğitim alma oranlarının düşük olduğu, önemli bir kısmının yöneticilik öncesinde bir eğitim almadıkları, yabancı dil bilenlerin oranlarının düşük olduğu, aile ve özel yaşamlarına zaman ayırmakta zorlandıkları, gelirlerinin dünya ölçeğine bakıldığında oldukça düşük olduğu, profesyonel bir meslek olarak tanımlanmaması nedeniyle öğretmen maaşı aldıkları, ekonomik açıdan zorlandıkları, özel yaşamlarına, kendilerine geliştirici sanatsal, kültürel vs. faaliyetlere yeterince katılma güçlerinin olmadığı, düzenli beslenme yapamadıkları görülmüştür. Özellikle düzenli kahvaltı yapamadıkları, bunun çalışma yoğunluk saati nedeniyle mümkün de olmadığı görülmektedir.
Okul yöneticilerinin üzerindeki sorumluluk paralelinde yetki verilmesi, okulun maddi ihtiyaçlarının devletçe karşılanarak okul yöneticilerinin en başta okul müdürlerinin bu yükün altından kurtarılması, okul yöneticiliğinin ya da yalnızca okul müdürlüğünün genel idari hizmetler sınıfına alınması (Karataş ve Karayaman, 2020), gelirlerinin dünya standartları düzeyine çekilmesi, mutlaka bir yazı işleri/sekreterya işlerini yürütücü bir norm kadronun oluşturulup bu kadronun öncelikli olarak doldurulması önerilebilir. Okul yöneticiliğinin bir meslek grubu olarak tanımlanıp, profesyonelleştirilip, seçim ve atanmasında eğitim, deneyim beceri ve yabancı dil gibi önemli kriterlerin getirilmesi kaliteyi arttırabilir.
DİPNOTLAR
[1] Okul yöneticiliği işi, öğretmenlerce yürütülen ikinci görev olduğundan, maaşları da değişmemektedir.
[2] MEB istatistiklerinde okul, şube, öğrenci gibi istatistiklere yer verilmekte ancak özel olarak okul yöneticilerine (müdür/müdür yardımcısı) yer verilmemektedir. Okul yöneticiliği, öğretmene verilen ikinci görev olması nedeniyle ayrı bir kadro tanımı yoktur ve kayıtlarda öğretmen olarak tanımlanmaktadır.
Bu araştırma, Öncü Okul Yöneticileri Derneği adına Karataş, Aydın ve Kara tarafından hazırlanan Türkiye
Okul Yöneticileri Raporu’nun (2020) veri setinden hazırlanan bir dizi makalenin üçüncüsüdür.
Dr. Öğretim Üyesi, Artvin Çoruh Üniversitesi, [email protected] ORCİD:0000-0001-5624-4678
Doç. Dr. İstanbul Medeniyet Üniversitesi, [email protected], ORCİD:0000-0001-5569-014X
Dr. Öğretim Üyesi, Gaziantep Üniversitesi, [email protected], ORCİD: 0000-0002-6381-5288
Prof. Dr. Bahri Aydın, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, [email protected], ORCİD: 0000-0002-1720-6334
Kaynakça
Adams, G. A., & Jex, S. M. (1999). Relationships between time management, control, work-family conflict, and strain. Journal of Occupational Health Psychology, 4(1), 72-77.
Arıkan, R. (2004). Araştırma teknikleri ve rapor hazırlama. Ankara, Asil Yayın.
Aydoğan, İ. (2013). Evaluation of school administrator’s life quality in terms of some. Eğitim ve Bilim, 38(167), 327-335.
Balıkçı, A. & Aypay, A. (2018). Okul müdürlerinin bürokrasi, gündelik hayat etkileşimi. Turkish Studies, Social science, 13(10), 787-811, http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13396
Balaban, Ö. & Özdemir, Y. (2013). Kadın girişimcilerin iş-yaşam dengesi algısının belirlenmesine yönelik bir araştırma: Sakarya örneği. Farklı Boyutlarıyla Kadın Girişimcilik (Editörler: Erdoğan Kaygın ve Bülent Güven) içinde. Veritas Akademi.
Bektaş, F. (2013). Okul yöneticilerinin davranışları, iş yaşamı kalitesi ve öğretmen performansının öğrenci açısından değerlendirilmesi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
Demirtaş, H.,& Özer, N. (2014). Okul yöneticilerinin bakış açısıyla okul yöneticiliği. Kastamonu Eğitim Dergisi, 22(1), 1-24.
Ekinci, A., Sakız, H.& Bindak, R. (2017). Okul yöneticilerinde algılanan yaşam kalitesi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16(2), 410-424. https://doi.org/10.21547/jss.281655
Görgülü Arı, A. & Arslan, K. (2020). Fen bilimleri öğretmenlerinin genel beslenme alıșkanlıkları. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 47, 393-415.
Gümüş, E.,& Bellibaş, M. Ş. (2015). Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’da okul yöneticilerinin genel profili ve mesleki gelişim faaliyetlerine katılım düzeyleri. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(32), 158-179.
Gürbüz, F. G. & Togran, E. (2003). A study on job stres and work-family conflict. Öneri Dergisi, 5(20), 119-130.
İslamoğlu, H. (2003). Bilimsel araştırma yöntemleri. Beta Basım.
Karasar, N. (2003). Bilimsel araştırma yöntemi. Nobel Yayınları.
Karataş, İ. H., Aydın, B. & Kara, M. (2020). Türkiye okul yöneticileri raporu 2020- TOYR2020.Öncü Okul Yöneticileri Derneği Yayınları.
Karataş, İ. H. & Karayaman, S. (2020). Okul yöneticisi yetiştirme programı (OYYP): bir yöntem ve içerik önerisi. Öncü Okul Yöneticileri Derneği Yayınları.
Karataş, İ. H., Radmard, S., Öksüz Gül, F., Varol, N. & Dağ, Ş. (2019). Türkiye okul yöneticileri raporu 2019. Öncü Okul Yöneticileri Derneği Yayınları.
Karatepe, O. M. & Kılıç, H. (2007). Relationships of supervisor support and conflicts in the work–family interface with the selected job outcomes of frontline employees, Tourism Management, 28(1), 238-252..
Karayaman, S. (2021). Okul Yöneticilerini Etik İkileme İten Baskı ve Güç Kaynaklarının Okul Kademelerine Göre İncelenmesi. İnsan ve İnsan, 8(27), 235-253. https://doi.org/ 10.29224/insanveinsan.797652
Koçel, T. (2013), İşletme Yöneticiliği,Beta Yayıncılık.
Lambert, L., Walker, D., Zimmerman, D. P., Cooper, J. E., Lambert, M. D., Gardner, M. E., & Slack, P. J. F. (1995). The constructivist leader. Teachers College Press.
Louis, K. S. (1998). Effects of teacher quality of work life in secondary schools on commitment and sense of efficacy. School Effectiveness and School Improvement, 9, 1-27.
Millî Eğitim Bakanlığı, (2020). Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim,2019/2020. Milli Eğitim Bakanlığı.
Öncü Okul Yöneticileri Derneği (2018). Okul yöneticiliği meslek olsun kampanya çalışmaları dökümü. http://www.oncuyoneticiler.com/okul-yoneticiligi-meslek-olsun/.
Öncü Okul Yöneticileri Derneği (2018). Türkiye Okul Yöneticileri Raporu. https://www.oncuyoneticiler.org.tr/wpcontent/uploads/2022/03/Rapor_1_TurkiyeOkulYoneticileriRaporu_2019_Kucuk.pdf.
Öncü Okul Yöneticileri Derneği (2018). Okul yöneticiliğinin meslekleşmesi çalıştayı sonuç raporu (Politika Notları-9). İstanbul: Öncü Okul Yöneticileri Derneği Yayınları. http://www.oncuyoneticiler.com/politika-notlari/okul-yoneticiliginin-mesleklesmesi-calistayi-sonuc-raporu-politika-notlari-6/ adresinden alınmıştır.
Özenoğlu, A. (2018). Duygu durumu, besin ve beslenme ilişkisi. Beslenme ve Diyetetik / Nutrition and Dietetics, Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 9(4),357-365. https://doi.org/10.31067/0.2018.56
Özenoğlu, A. ve Ünal, G. (2015). Açlık ve şiddet. Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi 5(2), 115-122.
Özer, N. & Kış, A. (2015). Okul yöneticilerinin zaman yönetimi becerileri ile yaşadıkları iş aile çatışması arasındaki ilişki. Eğitim ve İnsani Bilimler Dergisi: Teori ve Uygulama [Journal of Education and Humanities: Theory and Practice], 6(11), 103-122.
Praisner, C. L. (2003). Attitudes of elementary school principals towards the inclusion of students with disabilities. Council for Exceptional Children,69(2), 135-145.
Resmî Gazete, Millî Eğitim Bakanlığı Eğitim Kurumlarına Yönetici Seçme ve Görevlendirme Yönetmeliği, 5 Şubat 2021, Sayı:31386.
Resmî Gazete, Mili Eğitim Bakanlığı Eğitim Müfettişleri Yönetmeliği, 1 Mart 2022, Sayı:31765.
Resmî Gazete, 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu, 23 Temmuz 1965 Sayı:12056.
Resmî Gazete, Milli Eğitim Temel Kanunu, 24 Haziran 1973, Sayı:14574.
Sağlık Bakanlığı, (2011). Türkiye Kronik Hastalıklar ve Risk Faktörlerinin Sıklığı Çalışması, Tüm Bulgular, https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kronik-hastaliklar-engelli-db/hastaliklar/kronik_havayolu/raporlar/KRONIK_ARASTIRMA_TEMEL_BULGULAR.pdf.
Sezek, F., Kaya, E. & Doğan, S. (2008). Üniversite öğrencilerinin genel beslenme alışkanlıkları, katkılı besinler hakkındaki bilgi, görüş ve tutumları. Çankaya University Journal of Arts and Sciences, 1(10), 117-134.
TEDMEM. (2019). TALIS 2018 sonuçları ve Türkiye üzerine değerlendirmeler (TEDMEM Analiz Dizisi 6). Ankara: Türk Eğitim Derneği Yayınları.
Türkiye Diyetisyenler Derneği. Yeterli ve Dengeli Beslenme. http://www.tdd.org.tr/index.php/halk-i-cin/yeterli-ve-dengeli-beslenme.
TÜRK-İŞ, (2021). Açlık ve Yoksulluk sınırı. https://www.turkis.org.tr/aralik-2021-aclik-ve-yoksulluk-siniri/#:~:text=D%C3%B6rt%20ki%C5%9Filik%20bir%20ailenin%20sa%C4%9Fl%C4%B1kl%C4%B1,)%204.013%2C26%20TL%20dir.
Türk Toraks Derneği, Uyku Bozuklukları Çalışma Grubu, (2019). Normal Uyku Nasıl Olmalıdır?. https://toraks.org.tr/site/news/2777#:~:text=Yeni%20do%C4%9Fanlar%20g%C3%BCnde%20ortalama%2016,erken%20yat%C4%B1p%20erken%20kalkma%20e%C4%9Filimindedirler .
Uzlu, T. (2018). Okul yöneticilerinin iş-aile yaşam çatışması düzeyleri ile iş doyum düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. [Yüksek Lisans Tezi, Sabahattin Zaim Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Vural, B., S. (2018). Futbolcuların beslenme alışkanlıkları ile performansları üzerine bir araştırma. [Yüksek Lisans Tezi, Okan Üniversitesi]. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO), (2018). World Health Statistics data visualizations dashboard, Tobacco Smoking, https://apps.who.int/gho/data/node.sdg.3-a-viz?lang=en.
2018-2023 Tütün Kontrolü ve Strateji Belgesi Eylem Planı. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı. https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/tutun-mucadele-bagimlilik-db/haberler/tutun_eylem_plani/Tutun_Kontrolu_Strateji_Belgesi_ve_Eylem_Plani.pdf.
https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama/view/searchResultviewListArticle.jsp.
https://data.oecd.org/teachers/teachers-salaries.htm
https://dokuman.osym.gov.tr/pdfdokuman/2021/KPSS/kilavuz28052021.pdf.
http://www.ozkansoft.com/eduhep.php.
Atıf/ Cite
Karayaman, S., Karataş, H.İ., Kara, M., Aydın, B. (2022) Okul yöneticilerinin özel ve günlük yaşamları. Okul Yönetimi, 1(1),57-77.
Başvuru Tarihi: 25 Şub/Feb 2022
Kabul Tarihi: 4 Mar/Mar 2022
Yayın Tarihi: 4 Nis/Apr 2022